[Λεζάντα κεντρικής φωτογραφίας: Στην αυλή του τουρκοκυπριακού νοσοκομείου και του τζαμιού, στο νεκροταφείο μαζί με την Dr. Ayten Berkalp, τον Καλλή και το Murat Soysal το 2010.]
Μια 80χρονη Τουρκοκύπρια αναγνώστριά μου μού διηγείται την εμπειρία της στη Λεμεσό κατά τη διάρκεια του πραξικοπήματος και τις επόμενες μέρες που ακολούθησαν. Είχε δει τα φορτηγά με τα πτώματα να περνούν κατά τη διάρκεια του πραξικοπήματος και είχε δει Τουρκοκύπριους θαμμένους στην αυλή του νοσοκομείου κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μου λέει τα ακόλουθα για τις μέρες του πραξικοπήματος και αυτές που ακολούθησαν:
Τι θυμάται
«Το σπίτι μας ήταν δίπλα στη γέφυρα όπου βρίσκεται το τζαμί Koprulu Hadji Ibrahim Agha. Όταν άρχισαν οι ταραχές το 1974, υπήρχε ένταση στη Λεμεσό. Είχαν αρχίσει να παίρνουν αιχμαλώτους. Έπαιρναν ως αιχμαλώτους κάποιους Τουρκοκύπριους από τους δρόμους και από τα σπίτια τους και κάποιους από αυτούς τους έφερναν στο νοσοκομείο. Στο τουρκοκυπριακό νοσοκομείο της Λεμεσού, τα πράγματα άρχισαν να μην λειτουργούν τόσο ομαλά. Οι άρρωστοι δεν λάμβαναν σωστή περίθαλψη. Μερικοί από αυτούς που μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο ήταν είτε βαριά τραυματισμένοι είτε νεκροί. Αρχίσαμε να θάβουμε στην αυλή του νοσοκομείου και σε κοντινές περιοχές αυτούς που πέθαναν στο νοσοκομείο και αυτούς που πέθαναν ενώ βρίσκονταν υπό θεραπεία. Όλα ήταν σε χάος. Ακούγαμε ειδήσεις ότι οι Ελληνοκύπριοι ήταν σε σύγκρουση μεταξύ τους και ότι υπήρχαν σκληρές μάχες. Δεν βγαίναμε έξω εκτός αν πραγματικά έπρεπε και προσπαθούσαμε να μείνουμε στο σπίτι. Με κάθε ήχο που άκουγα, έτρεχα στα παράθυρα και κοίταζα έξω για να δω τι συνέβαινε. Υπήρχαν επίσης παιδιά στο σπίτι.
Στις 15 Ιουλίου, άκουσα θορύβους και κοίταξα έξω. Είδα να περνούν περίπου 7-8 φορτηγά γεμάτα Ελληνοκύπριους στρατιώτες. Αυτοί ήταν οι τύποι της ΕΟΚΑ Β. Πολεμούσαν ενάντια στους Ελληνοκύπριους αριστερούς και αυτούς που ήταν υπέρ του Μακαρίου στη Λεμεσό. Μετά από αυτό, υπήρχε μεγάλη σιωπή στον δρόμο. Άκουγα από μακριά πυροβολισμούς από αυτόματα όπλα. Υπήρχαν επίσης εκείνοι που είχαν συλληφθεί ως αιχμάλωτοι πολέμου. Ήμασταν τόσο ανήσυχοι. Είχα μέλη της οικογένειάς μου μεταξύ αυτών των αιχμαλώτων πολέμου. Προς το βράδυ εκείνα τα φορτηγά περνούσαν μπροστά από το σπίτι μας φορτωμένα με νεκρούς στρατιώτες. Το σπίτι μας ήταν στον δεύτερο όροφο. Γι’ αυτό όταν κοίταζα προς τα κάτω από την κουρτίνα του παραθύρου του δεύτερου ορόφου, μπορούσα να δω πολύ καθαρά το πίσω μέρος των φορτηγών. Οι νεκροί στρατιώτες ήταν μέσα στα αίματα. Είχαν πετάξει πάνω τους τυχαία μερικά κλαδιά δέντρων με φύλλα. Αλλά αυτά τα κλαδιά δεν τους κάλυπταν. Πού πήραν αυτούς τους στρατιώτες, πώς τους έθαψαν, δεν ξέρω. Μετά από λίγο τα φορτηγά ήρθαν ξανά. Κοίταξα ξανά το πίσω μέρος αυτών των φορτηγών και πλέον ήταν άδειο.
Μετά το 1974, φύγαμε από τη Λεμεσό και ήρθαμε στη Λευκωσία. Από τότε, δεν έχω πάει ποτέ στη Λεμεσό. Δεν θέλω να πάω. Άφησα εκεί τις καλύτερες μέρες μου, την παιδική μου ηλικία, τα νιάτα μου.».
Ευχαριστώ αυτή την ηλικιωμένη κυρία που μοιράστηκε μαζί μου τα συναισθήματά της.
Ε/Κ νεκροί στο πραξικόπημα
Ένας από τους Τουρκοκύπριους αναγνώστες, ο κ. Hasan από το Αρμενοχώρι, είχε πράγματι δει πώς κάποιοι Ελληνοκύπριοι σκοτώθηκαν και θάφτηκαν από την ΕΟΚΑ Β. Πήγαμε μαζί με τον αείμνηστο Ξενοφώντα Καλλή και τον Murat Soysal -ήταν οι βοηθοί του Ελληνοκύπριου και του Τουρκοκύπριου μέλους της Κυπριακής Διερευνητικής Επιτροπής Αγνοουμένων. Ο κ. Hasan είπε στον Καλλή τι είχε δει. Ο Καλλής επιβεβαίωνε ότι οι τέσσερις Ελληνοκύπριοι είχαν σκοτωθεί και θαφτεί στην περιοχή που είχε δείξει. Στη συνέχεια τους είχαν πάρει από εκεί και τους ξαναέθαψαν σε ένα νεκροταφείο στη Λεμεσό. Το 2022 ο Καλλής έκανε εκταφές στο νεκροταφείο της Λεμεσού και σε μερικά άλλα μέρη –εκείνο τον καιρό ο Καλλής εργαζόταν για τον επίτροπο Ανθρωπιστικών Υποθέσεων. Είχε βρει τα οστά των δολοφονηθέντων από την ΕΟΚΑ Β και μετά από ταυτοποιήσεις με DNA, είχαν επιστραφεί στις οικογένειές τους για ταφή -θάφτηκαν για τρίτη φορά αλλά αυτή τη φορά κανονικά. Ας αναπαυθούν εν ειρήνη και ας μην βρουν ποτέ ανάπαυση στις ψυχές τους όσοι βοήθησαν στη διχοτόμηση της πατρίδας μας με τέτοιες θηριωδίες και εγκλήματα.
Τ/Κ θαμμένοι στην αυλή
Είχαμε κάνει επίσης κάποια εργασία σχετικά με τους Τουρκοκύπριους που θάφτηκαν στην αυλή του νοσοκομείου το 1974. Πήγαμε με τον Καλλή και τον Murat Soysal και μαζί με μια μάρτυρα που είχα βρει, τη δρα Ayten Berkalp που ήταν σε υπηρεσία εκείνες τις μέρες και είχε κρατήσει κατάλογο με τα ονόματα εκείνων που θάφτηκαν με περιγραφές για να βοηθήσει στην επιβεβαίωση της αναγνώρισής τους. Είχαμε πάει στις 15 Οκτωβρίου 2010 στην αυλή του Arnavut Camisi (τζαμί) δίπλα στο νοσοκομείο είχαμε προσπαθήσει να ελέγξουμε τον κατάλογο της δρος Ayten Berkalp για να δούμε ποιος είχε θαφτεί πού.
Η δρ. Ayten Berkalp ήταν η επικεφαλής γιατρός αυτού του νοσοκομείου κατά τη διάρκεια του 1974 και είχε φτιάξει έναν κατάλογο με 27 άτομα. 26 από αυτούς είχαν θαφτεί εκεί και μια από αυτούς -η Meryem Hasan που σκοτώθηκε και κάηκε- είχε θαφτεί αλλού, στους κήπους του Yaprahi. Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας βρήκαμε μόνο επτά από εκείνους που ήταν στον κατάλογο, των οποίων οι τάφοι ήταν σε καλή κατάσταση - δεν ήταν σαφές σε ποιον ανήκαν οι τάφοι. Κάποιοι Άραβες, που ζούσαν στη Λεμεσό, είχαν αρχίσει να θάβουν τους νεκρούς τους σε αυτή τη μικρή αυλή και ανησυχούσαμε ότι οι τάφοι των Τουρκοκυπρίων θα «εξαφανίζονταν». Ήταν μια μικρή αυλή και ο Καλλής βοήθησε γράφοντας μια επιστολή στον Δήμο Λεμεσού και στις αρμόδιες Αρχές για να εμποδίσει άλλα άτομα να κάνουν ταφές, όπως και έγινε. Έξι χρόνια μετά από την επίσκεψή μας, το Τουρκοκυπριακό Ίδρυμα Πολιτισμού Λεμεσού έκανε περαιτέρω εργασίες σε αυτή την αυλή μαζί με τον Δήμο Λεμεσού.
Σκοτώθηκε και κάηκε
Ερευνήσαμε επίσης τη μία γυναίκα που είχε θαφτεί ξεχωριστά από τους άλλους -είχε σκοτωθεί και το σώμα της αργότερα κάηκε από κάποιους Ελληνοκύπριους. Είχε σκοτωθεί το 1974 από κάποιους Ελληνοκύπριους που πυροβολούσαν από την περιοχή των κτηρίων της ΚΕΟ όταν προσπαθούσε να φύγει από την περιοχή των προσφυγικών κατοικιών του δήμου όπου ζούσε. Το σώμα της είχε παραμείνει εκεί όπου είχε πεθάνει εφόσον μέλη της οικογένειάς της συνελήφθηκαν -αργότερα αναζήτησαν καταφύγιο στην αυλή του τουρκοκυπριακού νοσοκομείου. Ενώ βρίσκονταν εκεί, ο σύζυγος της Hasan πήγε να ψάξει για το σώμα της. Ένας Τουρκοκύπριος πρόσφυγας, που είχε παραμείνει εκεί, είπε στον Hasan: «Έβαλαν ένα τραπέζι ή κάτι τέτοιο πάνω της και έκαψαν το σώμα της.» Ένας Ελληνοκύπριος στρατιώτης, που υπηρετούσε εκεί, του είπε επίσης ότι «Το πτώμα μιας γυναίκας είναι εδώ πέρα». Ο Hasan ζήτησε από τις αρχές να τον βοηθήσουν να πάρει τη σορό και να τη θάψει στην αυλή του νοσοκομείου, αλλά του έλεγαν: «Αφού έχει καεί, πάρε την εσύ, βρες ένα μέρος να τη θάψεις». Ο κ. Hasan πήρε τη 10χρονη κόρη τους Emine για να πάει να τη θάψει. Η Emine Uchaner μού έλεγε τι είχε συμβεί: «Πήγαμε λοιπόν με τον πατέρα μου και βρήκαμε τα οστά της μητέρας μου. Ο κήπος του Yaprahi ήταν πολύ κοντά στο σημείο που κάηκε η μητέρα μου. Τη θάψαμε κάτω από μια τεράστια συκιά. Μαζί με τον πατέρα μου μαζέψαμε τα οστά της, δεν υπήρχε σάρκα στα οστά της, είχε καεί εντελώς. Σκάψαμε μια τρύπα περίπου ένα μέτρο πλάτος και ένα πόδι βάθος και βάλαμε όλα τα οστά της, συμπεριλαμβανομένου του κρανίου της, και τη θάψαμε».
Στις αρχές Νοεμβρίου 2010 πήγαμε πάλι μαζί με τον Καλλή και τον Murat Soysal και με την Emine Uchaner για να βρούμε τον τόπο ταφής της μητέρας της. Δυστυχώς ο κήπος του Yabrahi δεν υπάρχει πια. Έχουν χτιστεί πολυκατοικίες για Ελληνοκύπριους πρόσφυγες και δεν υπάρχει πλέον συκιά. Σε οποιαδήποτε σημεία με χώμα που έχουν απομείνει γύρω από αυτά τα κτήρια, η ΔΕΑ έχει κάνει εκσκαφές αλλά δεν μπόρεσε να βρει τίποτα. Τα οστά της Meryem Hasan έχουν εξαφανιστεί εντελώς κατά τη διάρκεια της κατασκευής αυτών των κτηρίων. Ας αναπαυθεί εν ειρήνη, όπως όλοι οι άλλοι που όχι μόνο οι ίδιοι αλλά και οι τόποι ταφής τους έχουν εξαφανιστεί.
Sevgul Uludag
Τηλ: 99 966518
